Η Επαρχία Τριφυλίας σχηματίστηκε με το Β.Δ. της 3ης (15) Απριλίου 1833 (ΦΕΚ 120 «Περί της διαιρέσεως του Βασιλείου και της διοικήσεώς του», ως επαρχία του νομού Μεσσηνίας και «… συγκειμένη εκ της μέχρι τούδε επαρχίας Αρκαδίας…» με έδρα την Αρκαδία (Κυπαρισσία).
Με το Β.Δ. της 9ης (21) Απριλίου 1835 – το οποίο δημοσιεύτηκε στην Ε. τ. Κ.[1], ορίστηκαν τα όρια του Νομού Μεσσηνίας και σχηματίστηκαν οι Δήμοι που αποτέλεσαν τις πέντε επαρχίες του.
Στην επαρχία Τριφυλίας σχηματίστηκαν οι εξής δέκα δήμοι: 1. Κυπαρισσίας, 2. Αετού, 3. Τριπύλης, 4. Δωρίου 5. Ηλεκτρίδος (Ηλέκτρας), 6. Αυλώνος, 7. Εράνης (Φιλιατρών), 8. Πλαταμώδους (Γργαλιάνων), 9. Φλεσσιάδος (Παιδεμένου), 10. Κενηρίου, Με το Β.Δ. της 1ης (13) Σεπτεμβρίου 1840 (ΦΕΚ 22) «Περί συγχωνεύσεως των δήμων της επαρχίας Τριφυλίας», οι δέκα δήμοι που αποτελούσαν την επαρχία μετασχηματίστηκαν στους εξής έξη (6) Δήμους: 1. Κυπαρισσίας, 2. Εράνης, 3. Φλεσσιάδος, 4. Τριπύλης, 5. Δωρίου και 6. Αυλώνος. Κατά έτος 1899 σχηματίστηκε ο νομός Τριφυλίας με πρωτεύουσα την Κυπαρισσία, ο οποίος καταργήθηκε το έτος 1909. Κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της επαρχίας Τριφυλίας ο πληθυσμός της κυμάνθηκε στα εξής επίπεδα: 1839: 18.004, 1848: 21.010, 1852: 21.293, 1856: 22.086, 1861: 25.984, 1870: 29.041, 1879: 35.445, 1889: 44.261, 1896: 50.386, 1907: 51.004.
Ο Δήμος Κυπαρισσίας κατατάχθηκε στην Β τάξη με πληθυσμό 2.243 κατοίκους και έδρα την Κυπαρισσία. Το όνομα του Δήμου προήλθε από την αρχαία πόλη Κυπαρισσήεις (ποταμός και κόλπος). Ο Δημότης ονομάστηκε Κυπαρισσεύς. Κατά την αρχική σύστασή του περιλάμβανε την Κυπαρισσία, τους Μπλεμενιάνους, τις Βρύσες, την Μουριατάδα, το Καρβούνι, το Μαλενήτι, τον Άγιο Ιωάννη, το Στασιό, τους Αρμενιούς, την Ποδογορά και την Φαρακλάδα. Κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του Δήμου Κυπαρισσίας ο πληθυσμός του κυμάνθηκε στα εξής επίπεδα: 1848: 3.285 1852: 3.309, 1856: 3.712, 1861: 4.338, 1870: 4.571, 1879: 6.071, 1889: 7.652, 1896: 10.256, 1907.
Ο Δήμος Αετού ονομάστηκε έτσι από το ιστορικό χωριό Αετός. Κατατάχθηκε στην Γ΄ τάξη[2] με πληθυσμό 1.571 κατοίκους και έδρα τον Αετό. Ο δημότης ονομάστηκε Αέτιος. Αρχικά το δήμο απετέλεσαν τα χωριά: Αετός (με 405 κατοίκους), Βιδίσοβα (149), Μποντιά (212), Μαλίκι (143), Βαρυμπόμπη (389), Σαρακηνάδα (273) και στη συνέχεια προσαρτήθηκε το Αρτίκι, Κρίτσι, Κοπανάκι και Λάγια. Με το Β. Δ. της 1ης (13) Σεπτεμβρίου 1840 (ΦΕΚ 22) «Περί συγχωνεύσεως των δήμων της επαρχίας Τριφυλίας», καταργήθηκε ο Δήμος Αετού και η περιφέρειά του συγχωνεύτηκε στο Δήμο Τριπύλης. Ο Δήμος Αετού ανασυστάθηκε με το Β.Δ. της 4ης Νοεμβρίου 1876 (ΦΕΚ 49) «Περί διαιρέσεως του δήμου Τριπύλης…». Σύμφωνα με τον Ιωάννη Νουχάκη[3] (σ. 659 και 661) από το ίδιο Β.Δ. του 1876 προκύπτει ότι ο Δήμος Αετού είχε τα χωριά: Αετός (1216 κατοίκους), Αρτίκη (συνοικισμός Σαρακινάδος), Βαρυμπόπη (795), Βιδίσοβα (459), Κοπανάκι (συνοικισμός Βαρυμπόπης κατοικούμενος τον χειμώνα), Κρίτση (συνοικ. Σαρακηνάδος), Λάγια (συνοικισμός Σαρακινάδος), Μαλίκι (180), Μποντιά (290), Σαρακηνάδα (618). Ο ανασυσταθείς Δήμος Αετού κατατάχθηκε στη Β΄ τάξη με πληθυσμό 3.300 κατοίκους και έδρα τον Αετό. Κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του Δήμου Αετού ο πληθυσμός του κυμάνθηκε στα εξής επίπεδα:: 1879: 2.836, 1889: 3.151, 1896: 3.558, 1907: 4.302.
Ο Δήμος Τριπύλης κατατάχθηκε στη Γ΄ τάξη με πληθυσμό 1.602 κατοίκους και έδρα την Τριπύλη (Ραυτόπουλον). Ο δημότης ονομάστηκε Τριπύλιος. Τον Δήμο αρχικά αποτέλεσαν τα χωριά: Τριπύλη [Ραυτόπουλον (3.94)], Κλωνί (45), Ασούταινα (49), Λιχούδεσι 9138), Τριπύλα (122), Λαντσουνάται ή Λαντζόλατον (76), Καλογερέσι (148), Λεσοβίτι (33), Σελά (161), Ντάρα (58), Λεντεκάδα (188), Μάλι (190) και στη συνέχεια κατά το έτος 1840 προσαρτήθηκε σε αυτόν και ο Δήμος του Αετού (με τα χωριά: Μποτιά, Βιδίσοβα, Αετός, Βαρυμπόμπη, Μαλίκι, Σαρακηνάδα και τα: Κοπανάκι, Αρτίκι, Λάζα, Κρίτσι). Με τη νέα σύστασή του ο Δήμος κατατάχθηκε στη Β΄ τάξη με πληθυσμό 2.804 κατοίκους και έδρα το χωριό Σελά, μέχρι τον Αύγουστο του 1843, οπότε η έδρα μεταφέρθηκε στη Σαρακηνάδα. Με το Β. Δ. της 4ης Νοεμβρίου 1876 (ΦΕΚ 49), που προαναφέρθηκε, ανασυστάθηκε ο Δήμος Αετού και απέσπασε το τμήμα που κατά το έτος 1840 είχε συγχωνευτεί στο Δήμο Τριπύλης. Ο Δήμος Τριπύλης παρέμεινε με τη νέα του σύσταση στη Β΄ τάξη με πληθυσμό 2795 κατοίκους και έδρα το χωριό Ραυτόπουλο. Κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του Δήμου Τριπύλης ο πληθυσμός του κυμάνθηκε στα εξής επίπεδα: 1848: 4.320 , 1852: 4.531, 1856: 4.297, 1861: 4.584, 1870: 5.267, 1879: 2.623, 1889: 2.494, 1896: 2.848, 1907: 3.162.
Ο Δήμος Δωρίου κατατάχθηκε στη Β΄ τάξη με πληθυσμό 2.433 κατοίκους και έδρα το Δώριο (Σουλιμά). Ο δημότης ονομάστηκε Δωριεύς. Τον Δήμο αρχικά αποτέλεσαν τα χωριά: Δώριον (Σουλιμά) 710, Βλάκα (259), Λάπι (365), Πιτσά (199), Ρίπεσι (305), Αγριλιά (120), Κούβελα (386), Μαυρομάτι (89). Με το Β.Δ. της 1ης (13) Σεπτεμρίου 1840 (ΦΕΚ 22) «Περί συγχωνεύσεως των δήμων της επαρχίας Τριφυλίας» τμήμα του Δήμου Δωρίου αποσπάσθηκε στον Δήμο Αυλώνος, ο δε Δήμος Ηλεκτρίδος συγχωνεύθηκε με τον Δήμο Δωρίου. Με το Β.Δ. της 4ης Νοεμβρίου 1876 (ΦΕΚ 49) «Περί διαιρέσεως των δήμων Τριπύλης και Δωρίου …», τμήμα του Δήμου Δωρίου αποσπάσθηκε και αποτέλεσε τον ανασυσταθέντα Δήμο Ηλεκρίδος με έδρα το Ψάρι. Με το Β.Δ. της 12ης Αυγούστου 1892 (ΦΕΚ 282) καταργήθηκε το προηγούμενο διάταγμα και ο Δήμος Δωρίου επανήλθε στην προηγούμενη σύστασή του. Η έδρα του Δήμου μεταφέρθηκε από το Σουλιμά στα Ψάρι με το Β.Δ. της 29ης Νοεμβρίου 1906 (ΦΕΚ 276).
Ο Δήμος Ηλεκτρίδος (Ψάρι) κατατάχθηκε στη Γ΄ τάξη με πληθυσμό 1.245 κατοίκους και έδρα την Ηλεκτρίδα (Ψάρι). Ο δημότης ονομάστηκε Ηλεκτρίνος. Το όνομα του Δήμου προήλθε από τον ποταμό Νέδα ή Ηλέκτρα. Τον Δήμο αρχικά αποτέλεσαν τα χωριά: Ψάρι (695), Κλέσουρα (271), Σίρτζι ( 136), Διμάνδρα (42), Κατζούρα (101), Βασιλικόν, Άγιος Ιωάννης, Στηλάρι, Μπιζιόν, Χρυσοχώρι ή Βλάκα, Κοπανάκιον, Στάσιμον, Γουβαλάρια, Αποσταμένου, Ράχη, Τσάρι, Τραγάνες, Άγιος Αθανάσιος, Σουληνάρι, Ζουρπάτα, Καταμέρι, Μπράχος, Μπάφι. Ο Δήμος αυτός συγχωνεύτηκε με τον Δήμο Δωρίου, εν συνεχεία ανασυστήθηκε και επανασυγχωνεύτηκε, όπως προαναφέρεται στο κεφάλαιο για τον Δήμο Δωρίου.
Ο Δήμος Αυλώνος κατατάχθηκε στη Γ΄ τάξη με πληθυσμό 1280 κατοίκους και έδρα την Αυλώνα. Ο δημότης ονομάστηκε Αυλώνιος. Τον Δήμο αρχικά αποτέλεσαν τα χωριά: Αυλώνα (Σιδηρόκαστρο) (302), Καλίσταινα (108), Μουρτάτον (113), Βανάδα (51), Αγαλιανή (133), Βλασάδα (25) Καλονερόν ( 12), Καταμουσταφά (226) και Πλατάνια (304). Μεταγενέστερα προσαρτήθηκαν στον Δήμο η Αγριλιά, Ρίπεσι, Πιτσιά, Αϊγιαννάκης, Αϊσέρι, Καϋμένη Γυναίκα, Μπούζι, Σκλαβαίϊκα, Κάκαβα, Φονίτσα, Καμάρι, Κοπάνιτσα, Τρουκάκι, Τσαμπουλίδι, Αγιος Ανδρέας, Κακή Σκάλα και Μάρμαρο. Με το Β.Δ. της 1ης (13) Σεπτεμβρίου 1840 (ΦΕΚ 22) «Περί συγχωνεύσεως των Δήμων της Επαρχίας Τριφυλίας» τμήμα του Δήμου Δωρίου συγχωνεύτηκε με τον Δήμο Αυλώνος, ο οποίος με την νέα σύστασή του κατατάχθηκε στην Β’ τάξη με πληθυσμό 2521 κατοίκους και έδρα το Σιδηρόκαστρο. Κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του Δήμου Αυλώνος ο πληθυσμός του κυμάνθηκε στα εξής επίπεδα: 1848: 2.401 , 1852: 2.418, 1856: 2.632, 1861: 3.034, 1870: 3.250, 1879: 3.975, 1889: 3.991, 1896: 4.593, 1907: 5571.
Ο Δήμος Εράνης (Φιλιατρών) κατατάχθηκε στη Β΄ τάξη με πληθυσμό 2.005 κατοίκους και έδρα την Εράνα (Φιλιατρά). Ο δημότης ονομάστηκε Αυλώνιος.
Ο Δήμος Πλαταμώδους (Γαργαλιάνων) κατατάχθηκε στη Γ΄ τάξη με πληθυσμό 1.279 κατοίκους και έδρα το χωριό Πλαταμώδης (Γαργαλιάνους). Ο δημότης ονομάστηκε Πλαταμώδιος. Το όνομα του Δήμου προήλθε από το αρχαίο ακρωτήριο Πλαταώδης (Μάραθος).
Ο Δήμος Φλεσσιάδος (Παιδεμένου) κατατάχθηκε στη Γ΄ τάξη με πληθυσμό 480 κατοίκους και έδρα το χωριό Φλεσσιάς (Παιδεμένου). Ο δημότης ονομάστηκε Φλεσσιαίος. Το όνομα του Δήμου προήλθε μάλλον από τον ηρωικό Παπαφλέσσα, ο οποίος έπεσε αγωνιζόμενος γενναία κατά του Ιμπραήμ κατά το έτος 1825 στο γειτονικό Μανιάκι.
Ο Δήμος Κενηρίου ατατάχθηκε στη Γ΄ τάξη με πληθυσμό 1189 κατοίκους και έδρα το χωριό Λιγούδιστα. Ο δημότης ονομάστηκε Κενηρεύς.
Παιανία
[1] Γ.Α.Κ. Οθ. Αρχ. Υπ. Εσωτ.Φ.95.
[2] Τάξεις δήμων: με τον πρώτο νόμο του Ελληνικού κράτους σχετικά με την Τοπική αυτοδιοίκηση «Περί συστάσεως των δήμων», η Ελληνική Επικράτεια διαιρέθηκε σε δήμους τριών τάξεων ανάλογα με τον πληθυσμό τους. Σε δήμους Α΄ τάξεως που ήσαν όσοι είχαν τουλάχιστον 10.000 κατοίκους, σε δήμους Β΄ τάξεως που ήσαν όσοι είχαν πληθυσμό 2.000 κατοίκους και σε δήμους Γ΄ τάξεως που ήσαν όλοι οι υπόλοιποι (με πληθυσμό κάτω των 2.000 κατοίκων). Η κατάταξη του δήμου σε συγκεκριμένη τάξη γινόταν από τον διοικητή με σύμφωνη γνώμη του Υπουργού των Εσωτερικών. Ανάλογα με την τάξη γινόταν και ο διορισμός των αρχόντων του δήμου (δημάρχων, παρέδρων). Τόσο ο μικρότερος όσο και ο μεγαλύτερος δήμος είχαν τα ίδια δικαιώματα έναντι του νόμου (Σκιαδάς).
[3] Νουχάκη Ιωάννη του Εμμ.: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΧΩΡΟΓΡΑΦΙΑ…ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1901 και του ιδίου: ΝΕΟΣ ΧΩΡΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΠΙΝΑΞ… ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1890.
